ایمنی در آزمایشگاه های شیمی

ایمنی در آزمایشگاه های شیمی را بدانیم ! :

آزمایشگاه های شیمی با وجود خطرهای بالقوه موجود، لزوماً مکان های خطرناکی نیستند، به شرط آن که کارکنان آن برخی نکات ابتدایی را رعایت کنند و رفتاری معقول و هوشیار داشته باشند. در آزمایشگاه شیمی کار هر چه باشد، تعیین سرپرست برای آن الزامی است. البته، رعایت احتیاط و ایمنی، مسئولیت هر شخصی است که در آزمایشگاه کار می کند. در صورتی که در ایمنی آزمایش پیشنهاد شده ای تردید باشد بهتر است به جای این امید که همه چیز درست از آب در خواهد آمد از راهنمایی های فردی با تجربه استفاده شود.

همه کارکنان باید نسبت به کار خود مسئول باشند و از بی خیالی، ندانم کاری و عجله که می تواند به تصادف یا صدمه به خود یا دیگران منجر شود، پرهیز کنند. آنها باید همواره از آنچه در اطرافشان می گذرد و خطرهای ممکنی که چه در ارتباط با کار دیگران و چه در ارتباط با آزمایش های خودشان موجود است، آگاه باشند. حوادث آزمایشگاهی اغلب به آن جهت رخ می دهد که برای به دست آوردن نتیجه بیش از حد عجله می شود. لذا، کارکنان آزمایشگاه باید در مورد کاری که انجام می دهند برخوردی عاقلانه، با احتیاط و منظم داشته باشند. به ویژه تمرکز در کار و حواس پرت نبودن توصیه می شود. به همین طریق حواس پرتی دیگران را نیز باید تذکر داد. در مورد آزمایش ها و عملیات رایج باید توجه داشت که آشنایی زیاد باعث کم شدن احتیاط نشود و با این احساس که «برای من اتفاقی نخواهد افتاد» مبارزه شود.

حفاظت از خود

هیچ کس نباید در آزمایشگاه بدون روپوش بلند اجازه کار داشته باشد. رنگ سفید به دلیل این که چرک و لکه به خوبی روی آن دیده می شود ارجح است. علاوه بر این همه کارکنان، از جمله بازدید کنندگان باید تمام وقت از عینک یا پوشش چشمی ایمنی استفاده کنند. پوشش های چشمی و عینک های خوب و سبکی برای آزمایشگاه موجود است که به منظور محافظت چشم ها و قسمت فوقانی صورت، ارائه می شوند. طرح های مناسبی نیز برای استفاده بر روی عینک های طبی وجود دارند. عینک های طبی ایمنی نیز البته از منابع خاص قابل دسترس اند، ولی گرانترند و برای شخصی که به طور تمام وقت در آزمایشگاه کار می کند، مناسب است. در ضمن عدسی های درون چشمی نیز موجودند که تا حدودی چشم را در مقابل صدمات مکانیکی محافظت می کنند، ولی استفاده از عینک های محافظ الزامی است.

گفتنی است که به هنگام حادثه عینک های ایمنی معمولی در مقابل قطعات پرتاب شده درجات حفاظتی متغیری دارند، اما در مقابل پاشیده شدن مایعات داغ و خورنده و سمی و گازها، محافظت آنها بسیار اندک است. در صورت پاشیده شدن مواد شیمیایی، اولین کمک باید شستشوی کامل چشم ها با آب تمیز باشد. عدسی های درون چشمی مانع از شسته شدن موثر چشم ها می شوند و برداشتن آنها باید زیر نظر پزشک مجرب صورت گیرد. محافظ چشم چسبان یا ترجیحاً نقابی که تمام صورت را بپوشاند در این شرایط از چشم ها به مراتب بهتر محافظت خواهد کرد، در صورتی که آزمایشگاه های شیمی یا عملیاتی که انجام می گیرند احتمال خطر داشته باشند به منظور محافظت بیشتر استفاده از حفاظ ایمنی شدیداً توصیه می شود. در هر حال، تمامی آزمایش هایی که با واکنشگرها یا حلال های سمی همراه هستند باید زیر هود مناسب انجام گیرند و دستکش های پلاستیکی یک بار مصرف باید به دقت بازرسی شوند تا سوراخ نباشد.

رفتار در آزمایشگاه های شیمی

به جز موارد اضطراری، دویدن یا فعالیت بیش از حد شتابزده در آزمایشگاه و اطراف آن و همچنین شوخی کردن و رفتارهای غیر مسئولانه ممنوع است. خوردن، آشامیدن و سیگار کشیدن نیز باید در آزمایشگاه ممنوع باشد. این امر از جذب مواد سمی جلوگیری می کند و در مورد سیگار کشیدن مانع از آتش سوزی می شود.

نظم و نظافت

نظم و ترتیب با نکات کلی ایمنی دیگر، عامل عمده ای در ایمنی آزمایشگاه است؛ آزمایشگاه های شیمی باید همیشه تمیز و مرتب نگه داشته شود. راه های عبور اطراف و میان میزها و نزدیک درهای خروجی نباید با دستگاه ها و وسایل اشغال شده باشد. کفپوش ها باید در شرایطی باشند که مانع از لیز خوردن و افتادن شوند. هرگونه آلودگی زمین یا میزها باید فوراً تمیز شود.

با توجه به میز کار آزمایشگاه، می توان درباره مهارت او نظر داد. میز باید همیشه تمیز و خشک باشد؛ این کار در صورتی که دستمال های خشک و مرطوب همیشه کنار دست باشند، بسیار ساده است. وسایلی که فوراً مورد استفاده نیستند باید هر چه دورتر در قفسه ای که زیر میز است گذاشته شوند؛ در صورتی که لازم باشد آنها روی میز قرار داده شوند، باید به صورتی تمیز و منظم، مرتب شوند. شیشه آلات کثیف باید در ظروف پلاستیکی دور از محل کار گذاشته شوند تا این که یا تمیز شوند یا دور انداخته شوند. زباله های جامد و کاغذ صافی نباید داخل ظرفشویی انداخته شوند.

تمامی شیشه آلات باید به دقت تمیز شوند و در اکثر موارد پیش از به کارگیری در کارهای تهیه ای، در آزمایشگاه خشک شوند. بهتر است عادت شود همه شیشه آلات فوراً پس از استفاده شسته شوند چون عموماً، نوع آلودگی معلوم است. به علاوه، در صورتی که وسایل کثیف مدت قابل توجهی مانده باشند، تمیز کردن آن ها مشکل تر می شود، به ویژه اگر حلال های فرار در این فاصله تبخیر شده باشند.

شایان ذکر است که یک مخلوط پاک کننده کلی برای تمام موارد وجود ندارد. شیمیدان باید با توجه به جنس ماده ای که پاک می کند و مقدار آن، اقدام کند. مثلاً، در صورتی که بدانیم مواد ته ظرف خصلت بازی دارند، محلول رقیق هیدروکلریک اسید یا سولفوریک اسید می تواند آن ها را کاملاً حل کند. به همین صورت، برای بقایای اسیدی، محلول رقیق سدیم هیدروکسید را می توان به کار برد. در این موارد محلول های آبی اسیدی و بازی را از طریق شستشو و با مقدار کافی آب باید خارج کرد.

در صورتی که بدانیم ماده ته نشین شده در حلال های آلی ارزان قیمت حل می شود، باید از آن ها استفاده کرد؛ در چنین مواردی حلال باید در بطری های جمع آوری مناسب ریخته شود و نه در ظرفشویی. مواد سنگین آلوده کننده ای که باقی می مانند باید به طریق مناسب دور ریخته شوند.

وقتی شیشه شور در دسترس باشد، ساده ترین راه برای زدودن مواد ته نشین شده، استفاده از شوینده های خانگی حاوی ساینده است، طوری که شیشه خش نیافتد. پودر شستشو یا مستقیماً داخل ظرف ریخته و با کمی آب مرطوب می شود یا روی یک شیشه شور پاشیده می شود و روی سطح کثیف مالیده می شود؛ سطح شیشه باید آن قدر ساییده شود تا کثافت آن پاک شود. این عمل در صورت لزوم باید تکرار شود. بالاخره، دستگاه باید به خوبی با آب مقطر آبکشی شود. در صورتی که ساییدن با مخلوط آب و پودر شستشو کاملاً رضایت بخش نباشد، می توان پودر را با یک حلال آلی مانند استون خیس کرد.

سه محلول شستشو موجود است که در صورت موفق نبودن روش های بالا می توان آن ها را به کار برد:

1- محلول گرم 15 درصد تری سدیم فسفات که به آن پودری زبر، مانند سنگ جوش اضافه شده باشد؛ این واکنشگر برای زدودن باقیمانده های قیری مناسب نیست.

2- عامل فعال سطحی بسیار کارآمد، دکون 90، که ادعا می شود برای هر گونه تمیزکاری در آزمایشگاه مناسب است. این ماده کاملاً قابل شستشو است، فسفات ندارد، زیست تخریب پذیر و غیر سمی است. به ویژه برای روغن های سیلیکون، گریس ها، باقیمانده بسپاری، قیر و قطران مناسب است.

3- مخلوط پاک کننده «کرومیک اسید». این محلول عمدتاً مخلوط کروم تری اکسید و سولفوریک اسید غلیظ است که قدرت اکسندگی شدید و انحلال پذیری بسیار دارد. روش مناسب تهیه آن به صورت زیر است:

5 گرم سدیم دی کرومات را در 5 میلی لیتر آب در یک بشر 250 می لی لیتری بریزید؛ سپس 100 میلی لیتر سولفوریک اسید غلیظ به آرامی و همراه با هم زدن مداوم به آن اضافه کنید. دما به 70 تا 80 درجه سانتی گراد افزایش می یابد. مخلوط را به حال خود بگذارید تا دمای آن به 40 درجه سانتی گراد برسد، سپس به داخل یک بطری خشک با در شیشه ای منتقل کنید و برچسب واضحی روی آن بچسبانید. پیش از استفاده از مخلوط برای شستشو، ابتدا باید ظرف ها آبکشی شوند تا حد امکان مواد آلی محلول در آب، به ویژه مواد کاهنده از آن ها خارج شود. پس از خارج کردن هر چه بیشتر آب تا حدی که عملی است، مقداری مخلوط پاک کننده وارد ظرف کنید، سطح کثیف را کاملاً با آن خیس نمایید و قسمت عمده مخلوط شستشو را دوباره به بطری بازگردانید. پس از مدت کوتاهی که مایع روی سطح ظرف پخش شد، همراه با تکان دادن، ظرف را کاملاً با آب شیر و سپس با آب مقطر بشویید.

استفاده از روش های فوق همان گونه که توضیح داده شد، برای خارج کردن باقیمانده های زیاد، مطمئن و قابل قبول است؛ هیچ گونه عمل شیمیایی دیگری نباید انجام گیرد، چون امکان انفجار وجود دارد. خارج ساختن نهایی باقیمانده به بهترین وجه با حمام های فراصوت انجام می گیرد. مخزن های مخصوص آزمایشگاه از 7/2 تا 85 لیتر حجم دارند؛ سیال این مخزن ها عموماً دکون 90 است. ظروفی که باقیمانده در آن ها زیاد است، نباید در این حمام ها تمیز شوند چون سیال به سرعت و به مقدار زیاد آلوده می شود و کارایی آن کاهش می یابد. مزیت دیگر این حمام ها قابلیت باز کردن اتصال های شیشه ای است که بر اثر تجزیه آلاینده های شیمیایی به هم چسبیده اند.

پس از شستشو و آبکشی با آب مقطر، دستگاه های شیشه ای کوچک را می توان با گذاشتن در آون با دمای 100 تا 120 درجه سانتی گراد به مدت تقریباً یک ساعت خشک کرد. اما، بسیاری از وسایل آلی بزرگ تر از آن اند که داخل آون خشک شوند و مضاعفاً پس از شستشو اغلب باید زود استفاده شوند؛ در نتیجه روش دیگری برای خشک کردن به کار می رود. در صورتی که وسیله با آب تر شده باشد، باید آب را تا حد امکان خارج کرد و سپس وسیله را با کمی الکل صنعتی یا استون شستشو داد. به منظور صرفه جویی، الکل صنعتی یا استون آبدار را باید در یک بطری برچسب دار جمع آوری کرد تا برای استفاده مجدد از طریق تقطیر، بازیابی شود. پس از شستشو با حلال آلی، خشک شدن به کمک مو خشک کن مخصوص آسان تر انجام می گیرد. این دستگاه یک بادبزن برقی است که هوا را از روزنه های یک صافی می مکد، از یک گرمکن عبور می دهد و از درون لوله هایی به سمت بالا می راند که پایه دستگاه هستند و طوری ساخته شده اند که بالن ها و استوانه های دهانه تنگی را که خشک کردن آن ها با شیوه دیگر مشکل است در خود جای می دهند؛ در انتهای هر لوله نگهدارنده دستگاه تعدادی سوراخ تعبیه شده است که موجب درست پخش شدن هوای داغ می شوند. در صورت نیاز می توان هوای سرد را هم در آن جریان داد.

نگهداری مواد شیمیایی در آزمایشگاه های شیمیایی

مواد شیمیایی هرگز نباید روی میزها یا زیر هود انباشته شوند، بلکه باید همواره به جای خود به روی قفسه هایی محکم بازگردانده شوند؛ مواد شیمیایی ناسازگار باید از هم جدا شوند. ظروف سنگین و بطری های حاوی مواد خطرناک باید هر چه سریع تر به انبار اصلی مطمئن خود که در آنجا نکات ایمنی نگهداری رعایت می شود، بازگردانده شوند. مقررات جدی در مورد مقدار حلال هایی که می توان در یک آزمایشگاه خاص نگاه داشت نیز موجود است. به علاوه، این حلال ها باید در اتاقک ضدآتش فولادی گذاشته شوند و از در اتاقک ها بخار نشت نکند ضمناً به منظور ایمنی بیشتر حلال های آتشگیر و سمی فضای خاص مجهزی برای برداشتن حلال تخصیص داده شود. هر بطری که لازم باشد تا فاصله کوتاهی حمل شود، چه حاوی مواد شیمیایی خطرناک باشد چه بی خطر، باید زیر و گردن آن گرفته شود و هرگز تنها یکی از این دو نقطه گرفته نشود. به منظور حمل به مسافت های طولانی تر، باید از وسیله خاصی که به این منظور فراهم شده است استفاده شود.

هود باید از مواد شیمیایی اضافی و وسایل بی استفاده خالی شود. اگر لازم باشد مقادیری از مواد شیمیایی ضروری که کراراً به کار برده می شوند، در زیر هود انبار شوند، باید تعیین شود که به چه منظور کنار گذاشته شده اند و به درستی قفسه بندی شوند. مواد شیمیایی سرطان زایی که کاربرد آن ها مجاز است، همیشه در انبار اصلی در قفسه هایی مخصوص و آب بندی شده نگهداری شوند؛ برای استفاده از آن ها باید از سرپرست آزمایشگاه اجازه گرفت.

کلیه ظروف (بطری، آمپول، شیشه نمونه و غیره) مواد شیمیایی خریداری شده در بازار دارای برچسبی هستند که محتوای هر کدام را معلوم می کند و علامت خطر،  همراه با خلاصه ای از خطرهای ممکن و ایمنی مربوط به محتوای آن نیز آمده است. جداولی که در آن ها این علایم به طور خلاصه معنی شده باشند، باید در آزمایشگاه در معرض دید باشند.

هنگامی که مواد شیمیایی به ظرف دیگری منتقل می شود، همان علامت خطر باید روی ظرف جدید چسبانده شود. در مورد ظروفی که برچسب هایشان گم شده است،  محتوای آن ها باید به درستی شناسایی و مجدداً برچسب زده شوند؛ در صورتی که هرگونه تردیدی وجود داشته باشد، آن ماده باید به دلیل ایمنی دور ریخته شود. از آنجا که برچسب های با چسب انگمی اغلب خشک شده و می افتند، بد نیست آن ها با نوار چسب شفاف محکم تر شوند. چون بسیاری از مواد شیمیایی به مرور زمان خراب می شوند، بهتر است تاریخ خریداری بطری روی برچسب آن نوشته شود.

شیشه آلات

شیشه آلات باید پیش از استفاده به دقت بررسی شوند و هر کدام که شکسته، لب پریده، ترک دار یا کثیف است حذف شود. ترک های ریز در شیشه آلات به ویژه هنگام استفاده در سیستم های تحت خلا خطرناک اند.

بسیاری از کارهای دستی ساده با شیشه آلات نظیر بریدن میله و لوله شیشه ای، وسیله شیشه ای درست کردن، وارد کردن لوله شیشه ای یا دماسنج به چوب پنبه یا درپوش لاستیکی یا خارج کردن درهای محکم بطری ها، می تواند به بریدگی های جدی منجر گردد. باید دقت شود تا به شیوه ای صحیح انجام گیرد. تمامی وسایل و شیشه آلات تمیز که مورد استفاده نیستند باید جمع آوری شوند و روی میزهای کار انباشته نشوند.

دور ریختن زباله

یکی از مهم ترین جنبه های دشوار مدیریت و کار آزمایشگاهی این کار است. مواد دور ریختنی هرگز نباید در آزمایشگاه انباشته شوند، باید آن ها به طور منظم از محوطه آزمایشگاه در ظروف جمع آوری و خارج گردند و به نحوی مناسب دور ریخته شوند. باید سطل های جداگانه دردار برای شیشه آلات شکسته و مواد آتشگیر مانند کاغذ و پارچه که برای خشک کردن مایعات آتش زا به کار رفته اند، وجود داشته باشد. زباله های جامد بی ضرر باید در سطل ریخته شوند، در حالی که جامدات سمی باید در کیسه های پلاستیکی بسته بندی و در سطل جداگانه ای گذاشته شوند؛ به هر دو سطل باید به دقت برچسب زده شود. حلال های زاید در ظروف مناسب ریخته و با دقت برچسب زده شوند، ولی در مخلوط کردن حلال ها باید احتیاط کرد. حلال های هالوژن دار به ویژه باید دور از سایر حلال ها نگهداری شوند.

اغلب مجتمع های بزرگ آزمایشگاهی طوری سازماندهی شده اند که مواد زایدشان به طریقی مناسب دور ریخته می شود؛ به عنوان مثال، آن ها امکان سوزاندن مقادیری از مواد آلی آتشگیر را دارند. ولی مؤسسات کوچک تر برای این امر باید با مراکز تخصصی قرارداد ببندند. مسئله دور ریختن مقادیر کمی از مواد شیمیایی سمی و خطرناک زاید را کارکنان هر آزمایشگاه می توانند با ابتکار خود حل کنند. رهنموهایی درباره روش های مناسب دور ریختن، مثلاً در فهرست های مواد شیمیایی خالص آلدریچ به طور کامل نوشته شده است. مقررات محلی در ارتباط با ریختن زباله های شیمیایی در فاضلاب عمومی بسیار سختگیرانه است: تحت هیچ عنوانی زباله هایی که روی آن ها کار نشده است و حلال های آلی نامحلول در آب نباید به داخل ظرفشویی ریخته شوند.

کار پس از ساعات اداری

هیچ کس نباید در آزمایشگاه تنها کار کند. آزمایش هایی که در شب نیز باید جریان داشته باشند، بهتر است در اتاق ویژه کار شب انجام شوند. در غیر این صورت احتیاط هایی باید رعایت شوند و به صورت واضح روی دستگاه برچسبی زده شود که نوع واکنش و خطرهای احتمالی روی آن نوشته شده باشد.

راهنماییها باید آن قدر واضح باشند که یک فرد ناشی نیز بتواند آزمایش را در صورت اضطرار قطع کند و برچسب لطفاً دست نزنید، باید کنار هر دستگاهی که قرار است باز یا روشن باشد (مثل آب و برق) گذاشته شود. در اینجا نیز هر مؤسسه آیین نامه های خاص خود را در مورد آزمایش های پس از ساعات کار و شبانه منتشر می کند که باید اکیداً رعایت شوند.

اقدام در مقابل حادثه

هر شخصی که در آزمایشگاه های شیمی کار می کند باید بداند که در خروجی و راه های خروج اضطراری کجا هستند و آیا به سهولت به آن ها دسترسی دارد؟ تمامی کارکنان باید محل کپسول های آتش نشانی، پتوهای ضد آتش و دوش های اضطراری و روش استفاده از آن ها را بدانند. این گونه تجهیزات باید از جانب کارشناسان مرتب بازبینی شوند. کارکنان در ضمن باید از محل کمک های اولیه و نزدیک ترین تلفن باخبر باشند تا در مواقع ضروری از آن ها استفاده کنند؛ شماره تلفن گروه های پزشکی، بیمارستان ها و ماموران آتش نشانی باید کاملاً در معرض دید باشند.

علاوه بر نکات کلی فوق، موسسات صنعتی و پژوهشی و آموزشی به صورت جداگانه آیین نامه هایی درباره تجهیزات خاص خود تنظیم می کنند؛ هر یک از کارکنان باید کاملاً با این آیین نامه ها آشنا باشند.